Celiakia (choroba trzewna) to trwająca całe życie autoimmunologiczna choroba o podłożu genetycznym. Organizm osoby chorej nie toleruje glutenu, białka roślinnego, znajdującego się w ziarnach pszenicy i jej odmian, żyta, jęczmienia i w owsie.
Grażyna Konińska
Dietetyk, Polskie Stowarzyszenie Osób z Celiakią i na Diecie Bezglutenowej
Działający toksycznie gluten prowadzi do zniszczenia kosmków jelita cienkiego, maleńkich wypustek błony śluzowej, które zwiększają jego powierzchnię i są odpowiedzialne za wchłanianie składników odżywczych. Uszkodzone przez gluten kosmki upośledzają wchłanianie pokarmu, co prowadzi do wystąpienia różnorodnych objawów klinicznych. Jedyną znaną obecnie metodą leczenia celiakii jest usunięcie glutenu z diety. Oznacza to, że taka osoba do końca życia musi pozostać na ścisłej diecie bezglutenowej.
Celiakia jest jedną z najpoważniejszych nietolerancji pokarmowych człowieka. W wielu krajach prowadzone są badania nad częstotliwością jej występowania. Z dotychczasowych badań wynikało, że jedna na sto osób ma celiakię. Ale już pojawiają się pierwsze doniesienia mówiące o tym, iż częstość występowania celiakii ciągle wzrasta (np. prace badaczy z Finlandii oceniają występowanie choroby trzewnej w tym kraju na ok. 2,5 proc). Wydaje się, iż jest to związane z coraz większym spożyciem glutenu (m.in. z powszechnym wykorzystywaniem wysoko glutenowych odmian zbóż, codziennym spożywaniem wysokich dawek glutenu w postaci pieczywa, makaronów, pizzy, ciast itp.). Być może również z lepszą wykrywalnością choroby. Niestety, z wielu powodów w Polsce wykrywa się jedynie niewielki odsetek wszystkich przypadków celiakii.
Celiakia często jest z mylona z alergią – są to dwa różne schorzenia, choć w obu powodem dolegliwości jest gluten. W obu przypadkach, by nie doszło do poważnych komplikacji zdrowotnych, osoba chora musi być na ścisłej diecie bezglutenowej.
Jakie objawy powinny nas zaniepokoić?
Nie ma jednego zestawu objawów charakterystycznych dla celiakii. Objawy mogą być różne u różnych ludzi. Bywa, że mylone są z zespołem jelita drażliwego lub alergią na gluten. Pełnoobjawową (klasyczną) celiakię spotykaną najczęściej u malutkich dzieci charakteryzują: bóle i wzdęcia brzucha, tłuszczowe lub wodniste biegunki, utrata masy ciała, zaburzenia rozwoju (niedobór masy ciała, niski wzrost), zmiana usposobienia (np. płaczliwość, drażliwość), objawy niedoborowe (np. uporczywa anemia, niedobór Wit. B12). U większości starszych dzieci i nastolatków występuje jednak skąpoobjawowa postać celiakii, którą trudniej rozpoznać z powodu niespecyficznych, pozajelitowych objawów. Choroba może rozwijać się wiele lat, wywołując schorzenia z pozoru niezwiązane z celiakią np. afty lub wrzodziejące zapalenia jamy ustnej, hipoplazja szkliwa, uczucie ciągłego zmęczenia, migreny i uporczywe bóle głowy, bóle kostne i stawowe, zaburzenia neurologiczne i wiele innych.
Jak wygląda leczenie?
Gdy mamy już diagnozę, należy przejść na ścisłą dietę bezglutenową i stosować ją do końca życia. Nie ma żadnych leków czy skomplikowanych terapii. W większości przypadków, zwłaszcza u małych dzieci bardzo szybko po wprowadzeniu diety odczuwana jest poprawa samopoczucia. Natomiast pełna regeneracja kosmków jelitowych trwa zwykle od kilku tygodni do kilku miesięcy, rzadziej kilku lat (dotyczy to dorosłych zdiagnozowanych w późnym wieku) i jest sprawą indywidualną. W przypadku silnego uszkodzenia kosmków na pewien czas wprowadza się również dietę bezlaktozową (bez produktów mlecznych). Brak kosmków oznacza brak możliwości trawienia laktozy, bowiem do jej strawienia niezbędny jest enzym laktaza, wytwarzany na szczycie kosmków. Ponieważ kosmki są zniszczone, wytwarzanie tego enzymu jest upośledzone i laktoza z diety nie jest w pełni trawiona, wskutek czego u wielu chorych mogą występować dolegliwości.
Życie bez glutenu
Bezglutenowe gotowanie to wyzwanie, któremu musi sprostać każda mama dziecka chorego na celiakię. Co mam dać dziecku do jedzenia? Które produkty są dozwolone, a których musimy bezwzględnie unikać? Czy damy radę? Każda mama przeżywa na początku chwile załamania. Większość z nas zdaje sobie sprawę, że gluten jest w chlebie czy makaronie. Jednak nikt nie spodziewa się go w białym serze, cukrze waniliowym czy w chrzanie w słoiczku. Zakupy na początku zajmują mnóstwo czasu – trzeba nauczyć się wnikliwie czytać etykiety kupowanych produktów. Etykiety trzeba czytać cały czas, bowiem czasami producenci zmieniają skład i coś, co mieliśmy już „sprawdzone”, nagle zaczyna dziecku szkodzić.
Wszelkie uroczystości rodzinne, spotkania z przyjaciółmi, wyjazdy (wakacje, zielone szkoły) związane są ze stresem: czy moje dziecko będzie miało co jeść? Bo chory na celiakię nie może jeść wielu rzeczy. Cały czas trzeba być czujnym i sprawdzać każdą rzecz, którą kładziemy na talerz. Mama musi się też zmagać z naciskami otoczenia: „odrobina mu nie zaszkodzi” „daj mu tylko spróbować” oraz „przesadzasz”. Można zapomnieć o stołowaniu się w szkolnej czy studenckiej stołówce. Kłopotliwe są również wszelkie pobyty w szpitalu. W takich placówkach dieta bezglutenowa najczęściej nie jest dostępna. Dorosłemu jest ciężko, a co dopiero dziecku. Często musi minąć jakiś czas, zanim wszyscy pogodzimy się z chorobą. Niektóre dzieci, zwłaszcza nastolatki wstydzą się swojej choroby i ukrywają ją. Trzeba z dzieckiem rozmawiać, tłumaczyć, że przecież nie jest wstydem mieć alergię czy cukrzycę, więc nie trzeba wstydzić się również celiakii.
Ważne zasady
Każda nowa dieta wymaga zmiany naszych przyzwyczajeń kulinarnych. Na początku ważne jest abyśmy zapoznali się uważnie z zasadami diety bezglutenowej oraz z listą produktów dozwolonych i zakazanych.
Bezpieczne gotowanie
Niektórym rodzicom, którzy dopiero rozpoczynają swoją przygodę z bezglutenową kuchnią, trudno odnaleźć się w nowych warunkach. Kuchnia bezglutenowa ma swoje wymagania – trzeba uważać, aby nie doszło do zanieczyszczenia glutenem dań albo produktów przeznaczonych dla dziecka. Potrawy bezglutenowe i glutenowe (dla reszty domowników) należy przygotowywać osobno, dla bezpieczeństwa najpierw gotując danie bez glutenu. Dla swojej wygody i bezpieczeństwa malca niektórzy rodzice całkowicie rezygnują z używania w domu mąki pszennej, zastępując ją bezglutenową.
Nie wszyscy lubią eksperymentować w kuchni. Można skorzystać z przepisów, zamieszczanych na specjalistycznych stronach internetowych, jak choćby np. celiakia.pl, forum.celiakia.pl albo kuchniabezglutenowa.com.pl. Wszystkie zamieszczone tam przepisy są wielokrotnie sprawdzone.